Ayoonii

Ayooniin ykn Guuttiiqni buxusa ykn maddarroo guuttii qabudha. Waan guutta'eef naannoo elektirikii ni socho'a. Atoomonni pirootonoota guuttiin eeyyoo qaban, elektiroonota guuttii seelkataa qaban fi niwutiroonii guuttii himbaabsawaa irraa hojjetamu . Ayoononni pirootoonii fi elektiroonota baay’ina wal hin qixxaanne waan qabaniif guuttii ta’u.

Atoomii ykn molakiyuulii irraa guuttiiqa hojjechuun ayoonisaayizeeshinii ykn guuttiiqoomsuu jedhama . Ayoononni lamaa fi isaa ol walitti makamanii mirroo keemikaalaa uumuu danda'u . Walitti hidhamiinsi ayoonota gidduu jiru hidhoo ayoonii jedhama .

guuttiin pirootonii irratti argamu +1 (guuttii eeyyoo) jedhamee filatama. guuttiin elektiroonii irratti argamu guuttii pirootonii irratti argamuun faallaa dha. guuttiin elektiroonii irratti argamu -1 (guuttii seelkata) dha. Atoomiin ayoonisaayizii ta’e kutaa lama, tokko eeyyoo, tokko immoo guuttii seelkata taasisa. Fakkeenyaaf, atoomiin haayidiroojiinii niwutraal pirootoonii tokkoo fi elektiroonii tokko qaba. Atoomicha ayoonii gochuun bakka lamatti isa cabsa: (1) guuttiiqa haayidiroojiinii guuttii eeyyoo qabu, H+ (2) elektiroonii guuttii seelkata qabu.

Dhangala'aan ayoonota qabu elektiroolayitii jedhama . Gaasiin ayoonota baay'ee qabu pilaasmaa jedhama . Yeroo ayoononni socho’an elektirikii jedhama . Fakkeenyaaf, sibiilaa keessatti ayoononni sibiilaa hin socho’an, garuu elektiroononni akka elektirikiitti socho’u. guuttiiqa pozaatiivii fi guuttiiqa negaatiivii waliin ni socho’u. Ayoononni chaarjii walfakkaataa qaban lama addaan ni socho’u. Yeroo ayoononni socho'an dirree maagneetiis ni uumu .

Ayoononni baay’een halluu hin qaban. Elementiiwwan gareewwan gurguddoo Gabatee Peeriyoodii keessatti argaman ayoonota halluu hin qabne uumu. Ayoononni tokko tokko halluu qabu. Sibiilonni ce’umsaa yeroo baay’ee ayoonota halluu qaban uumu.

Keemistirii

Fiiziksii keessatti tambiileen buxusaa(atomic nuclei) guutummaatti ayoonaa'e/guuttiqe suuddoo guutta'oo qabu jedhamu . Isaan kun kanneen madaana alfaa keessa jiranidha .

Ayoonaayizeeshiniin kan ta’u atoomotaaf anniisaa olaanaa kennuudhaani. Kunis kan raawwatamu voolteejii elektirikii fayyadamuun ykn madaana guuttiqeessaa anniisaa guddaa qabuun ykn ho’a ol’aanaadhaan .

guuttiiqni salphaan atoomii tokko irraa uuma.

Ayoononni atoom-danee atoomota baay’ee irraa uumamu. Ayoononni pooliyaatoomii yeroo baay’ee atoomota sibiilaa hin taane hunda of keessaa qabu. Garuu yeroo tokko tokko guuttiiqa poliyaatoomii atoomii sibiilaa qabaachuu danda’a.

Guuttiqoonnii pozaatiivii dhundhuliqa(kaatiyoonni) jedhamu . Isaanis gara dhundhultuu(cathodhe) ( utubaa baatrii guuttii seelkataa)tti harkifamu. Ayoononni sibiilaa salphaan hundi dhundhuliqoota.

Ayoononni negaatiivii korsiiqa(anion) jedhamu. Isaanis gara korsiiftuu (utubaa baatrii chaarjii pozaatiivii)tti harkifamu. Ayoononni salphaan sibiilaa hin taane hundi (H ⁺, kan pirootonii ta’e irraa kan hafe) ayoonota dha.

Sibiilonni ce’umsaa dhundhuliqa salphaa tokkoo ol guuttii adda addaa qaban uumuu danda’u.

Ayoononni baay’een isaanii chaarjii 4 gadi kan qaban yoo ta’u, tokko tokko garuu chaarjii ol’aanaa qabaachuu danda’u.

Afaan Giriikiitiin ayoon akka jecha "mitiqa ykn deemuu" jedhuuti. "Anion" fi "cation" jechuun "ol-ba'aa" fi "gadi-bu'aa" jechuudha. "Anode" fi "cathode" "olbaaftuu" fi "gadbuuftuu" dha.

Ayoonota waliigalaa

Common cations Common name Formula Historic name Simple cations Aluminium Al3+ Barium Ba2+ Beryllium Be2+ Calcium Ca2+ Chromium(III) Cr3+ Copper(I) Cu+ cuprous Copper(II) Cu2+ cupric Hydrogen H+ Iron(II) Fe2+ ferrous Iron(III) Fe3+ ferric Lead(II) Pb2+ plumbous Lead(IV) Pb4+ plumbic Lithium Li+ Magnesium Mg2+ Manganese(II) Mn2+ Mercury(II) Hg2+ mercuric Potassium K+ kalic Silver Ag+ argentous Sodium Na+ natric Strontium Sr2+ Tin(II) Sn2+ stannous Tin(IV) Sn4+ stannic Zinc Zn2+ Polyatomic cations Ammonium Template:Chem Hydronium H3O+ Mercury(I) Template:Chem mercurous

Common anions Formal name Formula Alt. name Simple anions Azide Template:Chem Bromide Br− Chloride Cl− Fluoride F− Hydride H− Iodide I− Nitride N3− Oxide O2− Sulfide S2− Oxoanions Carbonate Template:Chem Chlorate Template:Chem Chromate Template:Chem Dichromate Template:Chem Dihydrogen phosphate Template:Chem Hydrogen carbonate Template:Chem bicarbonate Hydrogen sulfate Template:Chem bisulfate Hydrogen sulfite Template:Chem bisulfite Hydroxide OH− Hypochlorite ClO− Monohydrogen phosphate Template:Chem Nitrate Template:Chem Nitrite Template:Chem Perchlorate Template:Chem Permanganate Template:Chem Peroxide Template:Chem Phosphate Template:Chem Sulfate Template:Chem Sulfite Template:Chem Superoxide Template:Chem Thiosulfate Template:Chem Silicate Template:Chem Metasilicate Template:Chem Aluminium silicate Template:Chem Anions from organic acids Acetate Template:Chem ethanoate Formate Template:Chem methanoate Oxalate Template:Chem ethanedioate Cyanide CN−