Gumii

Gumiin Gadaa kora ykn yaa'ii abbootii Gadaa fi gosaati. Gumiin abbootii Gadaan hoogganame, gosa naannoo gumiin itti teessu jiran hundaa hirmaachisa. Gumiin kora abbootii gadaa gosa gosaan gaggeeffamuudha. Korri abbootii gadaa gosaan gaggeeffamu kun, waggaa saddeet keessatti gumii (kora walii galaa) ni waama. Gumiin Oromoo Booranaa fi Oromoo Gujii biratti walgayii ol’aanaa abbootii gadaa fi ummataa yoo ta’u, Oromoo kaan biratti ammoo Caffee yookan Yaa’ii Odaa jedhamuun beekama.

Iddoowwan sirna Gadaa keessatti abbootiin Gadaa fi miseenson­ni Gadaa Gumii taa’uun hanga har’atti sirna ho’aadhaan itti kabajamu keessaa Gumiin Gaayoo fi Gumiin Bokkoo isaan beekamoodha. Gumiin kan taa’amuuf sirna Gadaa keessatti, gamaaggama gaggeessuuf, rakkoo hawaas-dinaagdee hiikuuf, seera dulloome baasuufi seera haaraa lallabuuf.

Gumii Gaayoo

Gumiin Gaayoo ardaa jilaa godina Booranaa aanaa Dhaas ganda Gaayoo keessatti argamu yoo ta’u, ardaan jilaa kun ardaa abbootiin gadaa seera itti haaromsanii fi seera haaraa lallabame iddoo itti raggaasisaniidha. Gu­miin Gaayoo bara gadaa Abbaa Gadaa Daawwoo Gabboo (1764) irraa kaasee, Oromoo Booranaatiif wiirtuu jilaa akka taatee fi marsa gadaa 40ffaa akka keessummeesse ni dubbatama. Gumii Gaayoo kanarratti seerota fooyya’uufi jijjiiramuu qabanis haaluma yeroofi gaaffii gosaatiin kora itti keessumeeffamuudha. Adeemsi kora Gaayoo kunis, jijjiirama hawaasaafi haala guddina hawaas-dinaagdee Oromoo Booranaarratti hojii guddaa kan raawwachaa ture yoo ta’u, jireenya Oromoo Booranaafi walitti dhufeenya inni saboota ollaa wajjin qabu kan itti madaalamuufi hiikoo argartuudha. Kana malees mirgoota dubartiifi daa’immanii, akkasuma mirgoonni namoota harka qal’eeyyiifi rakkinoota gosaa, dhimma buusaafi gonofaa, dheedaafi obaafi k.k.f. iddoo itti sakatta’amuufi falli itti kennamuudha. 

Gumiin Gaayoo safuu mataa isaa qaba. Oromoo Boorana biratti Gumii Gaayoorra hin qotan; namni itti hin awwaalamu. Yoo mana itti ijaaruuf muka irraa muraanis daraaraa itti naqatan. Gumiin Gaayoo walakkaa lafa Booranaa waan taateef gosonni Booranaa 17 (Digaluu, Maxxaarrii, Karrayyuu, Daaccituu, Odituu, Galaantuu, Maccituu, Bachituu, Siraayyuu, Koonnituu, Arsii, Hawaaxxuu, Qarcabduu, Warra Jiddaa, Malliyyuu, Dambituu fi Noonnituu) Gumii Gaayoo akka wayyuutti ilaalan. 

Gosti Booranaa 17nu Gumii Gaayoo hordofuuf yoo ganda Gaayoo dhufan, guyyoota hedduu waan achi turaniif gosa gosaan ‘diidaa mana waaqaa’ Gaayoorratti qubatan. Yeroo qubatanitti osoo gumiin hin gaggeeffamiin dursanii gosa gosaan taa’anii rakkoo gosaa qoratan. Akka ilaalcha Oromoo Booranaatti irreen Boorana gosa Booranaati. Booranni gumii kanaan seera adda addaa qorata; seera namaa, yookiin ilmaafi intalaa, seera marraafi bishaanii, seera mukaa (muka jilaa), seera eelaa, seera galaanaa fi k.k.f. qorata.akka barbadametti a bbaan

Gumii Bokkoo

Gumiin Bokkoo godina Gujii aanaa Annaa Sorraa keessatti taa'ama. Gumii kanarrattis akkuma Gumii Gaayoo seera haaraa tumuu, rakkoo hawaas-diinagdee qorachuu, marii geggeessuu fi kkf keessatti argama.

Wabii

• The 2012 Gumii Gaayoo (the Legislative National Assembly) of Borana Oromo to Start on August 4, dhihootti kan baname: Gurraandhala 30, 2016.