Abuuna Pheexiroos

Abuuna Pheexiroos (maqaan warrisaa baasef Magarsaa Badhaasaa) abbaa amantii yoo ta'u bara Xaaliyaanin Itoophiyaa weerartee turte Xaaliyaanidhan ajjeefame.

Seenaa Duubaa

Abuuna Pheexiroos bara 1875 Fiichee Salaaletti maatii qoteebulaarraa dhalatan. Warri isaan irraa dhalatanis gama abbaatiin warra Badhaasaa Guddaa jedhaman, gama haadhaatiin ammoo warra Jaalee Masoo jedhamu. Maqaan isaanii jalqabaa kan maatin baasef Magarsaa ture. Ijoollummaadhanis gara kawaala Debre-Libaanos deemuudhaan baruumsa amantaa yeroo gabaabaa keessatti haala nama dinqisiisuun xumuruu danda’an. Sana boodas yeroo sanatti iddoo hayyoonni amantaa jiru gara kaaba Itoophiyaa, Gondor, akkasumas Goojjam fi Wallo deemuudhaan baruumsa afuura qo’atanii turan. Bara 1900, Walloo iddoo Amaaraa Saayintitti waggoota sagaliif barsiisa nama turaniidha. Bara 1909 ttis sirni moloksummaa kawaala Dabra-Libaanositti raawwatameefi ture. Kawaalaa Gabr’ieelii Baatuu dabalatee iddoo gara garaatti naanna’anii barsiisaa turan.

Godina Arsii Aanaa Zuwaay Dugdaa Hora Danbaliirratti kan argamtu godaambaa afuura Debre Tsiyoonitti/Tullu Guddootti/ wangeelli isaan harkaan barreessan uffanni isaan uffataniifi fannoon isaan qabatachaa turan ammayyuu ni jira. Bara 1919 ammoo gara Finfinnee dhufuudhaan bataskaana Maarqoositti tajaajilaniiru. Phaaphaasota Itoophiyaadhaa bara 1921 yeroo jalqabaaf gara Ijiipti, Aleksaandiriyaatti ergamanii muudaman keessaa Abuuna Pheexiroos tokko turan.

Ajjeefamuu

Abbuna Pheexiroos, bara 1928 yemmuu Xaaliyaanin biyya keenya gabroomfachuuf dhufte qabsaa’ota mirgaa kadhannaadhaan gargaaraa turan. Keessumattuu gara Salaalee deemuun qabsaa’ota Salaalee kakasanii akka diinan morman shoora guddaa taphataniiru. Booda garuu diddaa bittaa gabrummaa Xaaliyaanii kanaan harka Xaaliyaanotaatti kufan. Erga qabamani boodas gara Giraaziyaaniitti dhiyaatanii, abboota murtii Xaaliyaaniitiin adabbiin du’aa irratti murteeffame. Xaaliyaanonni uummanni akka Xaaliyaaniif bitamu nuuf ajajaa jedhanii gaafatan. Isaan garuu uummata walitti naaf qabaa jechuudhaan erga uummatichi wal gahee booda “An egaa warra gita bittoota kanaaf akka hin bulle nama keenya dhiisaati lafa kanayyuu hidheera” jedhanii gara kuteenyan dubbachaa turan.

Murtiin du’aa kunis hatattamaan guyyaa walakkaa keessatti akka raawwatu ta’e. Isaan garuu murtiin du’aa kun homaa itti hin fakkaanne. Yommuu ajjeefamuuf ka’anittis fannoo baafatanii uummata eebbisan; Kitaaba Qulqulluu harkaa qabanis ni dhungatan. Namoota murtii du’aa irratti dabarsaniifis ni kadhatuuf ture. Gamoon jala dhaabatanis barbaadamee fuula isaanii ummatati garagalchanii dhaabachiisan. “Fuula kee akka uffisan ni barbaaddaa?” jedhamanii gaafatamnaan ‘kuni hojii keeti’ jedhaniin nama isaanitti haasawuun.

Xaaliyaanonni Abuuna Pheexiroos naannoo addabaaba’ii Birbirsa Goorootti (maqaa ammaa Piyaassa) gamootti hirkisanii dhaaban. Yeroo kana loltoonni saddeet qopheedhan eegaa turan saddeettanuu yeroo tokko qawwee itti dhukaasan; garuu dhukaasa saddeettaniinuu du’uunsa shakkan. Yeroo kana du’uuf dhiisuu isaanii adda baasuuf hakimni waamame. Akka lubbuun keessa hin baane mirkaneesse hakimtichi. Sana boodas itti deebi’anii shugguxiidhan yeroo sadi mataatti dhukaasanii ajjeesan. Yemmu kuni hundi ta’u koloneelli isa ajjeesisaa ture sun uummanni dirqamaan akka harka walitti rukutuuf taasisaa ture.

Xaaliyaanonnii reeffa isaanis namni akka hin agarreef Finfinneedhaa baasanii bakka namni hin agarretti awwaalan. Ummati Finfinnee guyyaa sana guutummaan boo’afii oole. Siidaan yaadannootis bara 1938 Finfinneetti iddoo isaan wareegamanitti dhaabteef. Manni amantaa Ortodoksii bara Paatiriyaarikii Shanaffaa Abune Phaawuloos, waggoota 60 booda wareegamaa Abuuna Pheexiroosif aangoo qulqullummaa laatte. Jaarraa si’anaa kana keessas mana amantaa Ortodooksii Tawaahidoo Itoophiyaa keessatti aangoo qulqullummaa kan argatan isaan qofadha. Taabonni maqaa isaanitiin moggafames Salaaletti argama. Abbaa dhugaa ta’uudhan yommuu warri biyya bulchina jechaa turan guyyaa rakkoo kana uummata gatanii dheessanitti, isaan garuu ummata isaanii waliin du’uu filatan.

Siidaan isaanis Finfinnee Birbirsa Goorootti (Piyaassaa) argama. Siidansaanii kan yeroo gabaabaaf sababa misooma daandii baabura salphaatin ka’ee ture, Amajjii 29 bara 2008 iddoo isaatti kabajaan deebi’eera.

wabii

• Abune Pheexiroos (Magarsa Badhaasa) Eenyu Ture? Dhuguma innii Oromoo dha?, dhihootti kana baname: Gurraandhala 20, 2016