Keeyyata

Keeyyanni gurmaa'ina himaati. Qabiyyee keeyyataa irratti hundaa'uun keeyyanni bakka sadiitti qoodama. Keeyyanni Afaan Oromoo keessatti bakka gurguddoo 4tti qoodama. Isaanis; Keeyyata Addeessaa, Keeyyata Ibsaa, Keeyyata Falmisiisaa fi Keeyyata Seenessaati.

1. Keeyyata seenessaa

Keeyyatni seenessaa, akka yaa‟insa isaa eegnee seenessinuuf nu gargaara. Keeyyatni seenessaa gocha, taatee fi jechoota ibsaa midhagoo ta‟an of keessaa qaba (of keessatti hammata). Keeyyatni kun dubbistootni akka si‟atanii dubbisan taasisa. Keeyyatni seenessaa kun keeyyata ibsaa waliin walfakkaata. Garuu keeyyatni seenessaa, seenduubee dubbistootaaf dhiyeessa. Kunis taateewwan darban ykn sababoota taatewwaan kun raawwatan kaa‟a. Keeyyatni kun barreessitoota asoosama barreessaniif baay‟ee barbaachisaadha. Akka dubbistootni fakkii isaa ilaalan taasisa. Dabalataan akka Boardman (2000) jedhutti keeyyanni seenessaa waayee seenaa dhimma tokkoo karaa salphaa ta‟een Kan kaa‟u keeyyata seenessaa jedhama. Gosti keeyyata kanaa irra guddeessa kan ibsu waayee taatee ta‟ee darbe tokko kan ibsudha. As keessatti gurmaa‟insa walfakkaataa keeyyata biraa wajjin kan qabudha. Jechuunis hima mataduree, hima deeggaraa (utubaa)fi hima xumuraa hundi gurmaa‟anii yaada walfakkaataa dabarsu jechuudha.

2. Keeyyata Ibsaa

Keeyyata ibsaa jechuun gosoota keeyyataa ta‟ee bakka, wantoota, bineensotaafi yaadota dubbistootaaf kan ibsuudha. Gaaleewwan ibsituu qaamolee miira keenyaa shananiin beekuu dandeenya.Akkamitti wantootni akka nutti beekaman, urgaa‟an, sagaleeffaman, dhandhamamaan ykn fakkaataniidha. Jechoota ibsuu caalmaan fayyadamuun fakkii sammuu dubbistootaa keessatti kaasuu jechuudha. Keeyyata ibsaa gaariin dubbistootni akka wanta barreessaan barreesse akka waan muuxannoo isaa qabanitti mul‟isa. Keeyyatni ibsaa asoosama barreessuu keessatti humna guddaa qaba. Keeyyanni kun yoomessa seenaa keessatti itti gaafatamummaa qaba..

3. Keeyyata Amansiisaa

Keeyyatni amansiisaa kan barreessaan yaada dhuunfaa isaa ittiin ibsatudha. Keeyyatni kun odeeffannoo dhugaa kan yaada barreessaa deeggaru ofkeessaa qaba. Keeyyatni akkasii kun haasawaa ykn gulaallii barruu kan galmi isaa amansiisu ta‟ee keessatti ni argama.asoosama keessatti dubbistoota amansiisuuf keeyyata kanatti fayyadama..

4. Keeyyata Addeessaa

Keeyyatni addeessaa odeeffannoo waa‟ee mata duree tokkoo dubbisaatiif dhiyeessa. Keeyyatni kun kallattii agarsiisuu danda‟a ykn deemsa gochi tokko itti raawwatu agarsiisuu danda‟a. Keeyyatni addeessaa uumamuma isaatiin wanta dhugaa (qabatamaa) ta‟e irratti xiyyeeffata. Barreessitoota asoosamaatiif akka meeshaatti tajaajiluu hin danda‟u. Yaada kanatti dabalataan akka Boardman (2008) jedhetti Keeyyata gosa kanaa keessatti akka barreessaa tokkootti akkaataa wanti tokko ittiin ibsamudha.