Ganamee Yaa'ii

Jarraa 18ffaa fi 19ffaa keessa lakkoofsi dhalattoonni Oromoo garbummaan biyyootii adda addatti gurguramanii hedduudha.

Isaan keessa tokko kan taatee fi eenyummaa ishee utuu hin dagatiin guddina afaani fi og-barruu Oromoo keessatti gummaacha bu'uuraa kan qabdu waa'ee shamarree tokkoo barreeffama ibsu.

Ganamee Yaa’ii Shaseedaa Odaa maqaa dhaloota isheeti, Jarmanii keessatti garuu caalatti maqaa Pooliin Faatimaa jedhamuun beekamti.

Ganameen eenyu, akkamiin garbummaan gurguramte?

Ganameen godina Jimmaa, bakka Gumaa jedhamutti jalqaba bara 1830’n keessa akka dhalatte hima, barsiisaan lammii Jarmanii seenaa jireenya ishee barreesse Liidarhoos jedhamu.

Daldala garbaa yeroo sana tureen, ijoolleen hedduun maatii isaanii jalaa hatamanii ykn ammoo waraana gosota jidduutti uumamuun fudhatamanii garbummaatti gurguramu ture jechuun barsiisaan afaanii fi og-barruu Obbo Tafarii Nigusee BBC’tti himaniiru.

Ganameenis maatii ishee jalaa daldaltoota garbaan hatamtee ta’uu akka malu hima.

Seenaa jireenya Ganamee Yaa'ii qorachuun kan barreesse Liidarhoos, abbaan ishee waraana irratti yeroo isheen daa’ima ganna ja’aa turte akka ajjeefame barreesseera.

Umurii ganna sagalitti guyyaa tokko utuu bakka awwaalcha abbaa ishee daawwattuu daldaltoota garbaan butamtee akka fudhatamte seenaan jireenya kun ni hima.

Sana booda “Jimma irraa gara Gondar, achirraa gara Masriitti gurguramte,” jedhu Obbo Tafariin.

Masirii keessatti yeroo 12 irra deddeebiin erga gurguramtee booda, akka qabeenya lammii Masrii, Mehmeet Alii jedhamuutti Kaayirootti geeffamte jedha barreeffamni Liidarhoos.

Gola isaa keessa hojjachaa akka turtee fi amantaa Islaamaas hordofaa akka turte barreessee jira.

“Bara 1847’tti lammiin Jarmanii Joon Baaroon yeroo Masiriitti imale, jireenya ishee jijjiire,” jedha qorataa fi piroofesarri duraanii lammii Jarmanii Wolbart Simiidti.

Lammiin Masirii kun Ganamee akka kennatti Joon Baarooniif dabarsee ishee kenne.

Yeroo Jarman, Kornitaal geessutti maqaan ishii Fatimaatti jijjiramee akka turee fi cuphaa kiristaanumma booda maqaan ishee gara Pooliin Johaanitti akka geeddarame Liidarhoos eeruun Wolbert Simiidti qorannoo isaa irratti maxxanseera.

Barnootaa fi jireenya mishinaarii

Jarmanitti Ganameen erga bitamte booda akkataa itti mana kunuunsan (home care) akka barattuuf mana baruumsaa yemmuu seentetti “baruumsaan baay'ee cimtuu waan taateef” mishinaroota waliin gara hojjechuutti dabarte jedhe Obbo Tafariin.

Dandeetti isheen qabdu keessaa kan himamu tokko, Afaan Oromoo, Afaan Jarmanii fi Afaan Arabaa dabalatee afaanota gara shanii ni dandeessi turte kan jedhudha.

Ganameen amantaa Kiristaanummaa fudhachuun bara 1852’tti erga cuphamtee booda, dhiyeenyaan luboota fi mishinaroota waliin hojjachuu eegalte.

Guumacha aadaa fi Afaan Oromoo barsiisuu

Obbo Tafariin akka jedhanitti Ganameen sochii wangeela uummata Oromoo bira geessisuu keessatti ga’ee guddaa qabdi turte.

Ganameen kiitaabaa seenaa ishee mata duree ‘Intala Oromoo’ jedhu kan isheen barreessite boodarra erga isheen duutee maxxanfamee gara afaanota 30 oliitti hiikameera.

Kitaaba ishee kana xumuruun kan maxxanse lammii Jarmanii, Liidarhoosiidha.

“Oromoo addunyaatti, keessumaayyuu Awurooppatti kanaan beeksisteetti,” jedhu Obbo Tafariin.

Ebla 1855 keessa Ganameen fedhii wangeelli uummata ishee, uummata Oromoo bira akka ga’uuf qabdu ibsuun mishinarootaaf xalayaa ni barreessiti ture.

Mishiniin ykn ergamni wangeelaa gara uummata Oromootti guddaan hundaa’uu isaaf Ganameen sababa isa guddaa ta’uu akka maltus himaniiru.

Mishiniin kun saba Oromoo bira ga’uuf, wangeela Afaan Oromootti hiikuu yaaluu fi hojiilee biroon gumaacha godheera.

Kitaabne ganamee “Intala Oromoo” jedhu kunillee yemmuu gurguramutti galiin isaa mishinii kanaaf kennamuun gargaara akka ture ni himama.

Mishiniin kun boodarra Oromiyaa keessatti manneen barnootaa, mana amantaa fi wiirtuulee adda addaa ijaaruu keessatti ga’ee guddaa qaba.

Ganameen Adoolessa 1855 keessa tasa dhibee hargansuu waliin wal qabateen hubamtee, Fulbaana 11, 1855 lubbuun ishee darbe.

Wolberti Simiidt akka barreesseetti, Ganameen magaalaa Riyeen keessatti awwaalamte.